Chúng ta đã nghe bàn nhiều về đào tạo đại học ở Việt Nam, cùng với đó luôn là những yêu cầu thay đổi về chính sách vĩ mô của nhà nước – cái mà rất khó hoặc tốn nhiều thời gian mới có được. Bài viết này tôi xin chia sẻ về cái nhìn của cá nhân về những điều mà chúng ta có thể làm ngay và làm được để cải thiện chất lượng đào tạo.
Cần thay đổi suy nghĩ hay xác định lại vai trò của SV trong đào tạo đại học.
Tại sao cần? Vì sinh viên là một nhân tố quyết định trong quá trình dạy-học. Hơn nữa, lâu nay hầu hết GV và SV chúng ta chưa có cái nhìn đúng vị trí của SV trong quá trình đào tạo, hay cũng có thể là chúng ta biết, nhưng chưa thể hiện, áp dụng vào trong quá trình giảng dạy học tập do nhiều nguyên nhân khác nhau.
Việc nhận thức đúng (bao gồm hiểu và thực hiện trong dạy-học) vai trò của SV, sẽ giúp GV, SV thay đổi trong cách dạy, cách học để phù hợp với vị trí (mới) của SV, từ đó cải thiện chất lượng giảng dạy và học tập ở trường đại học. Dễ thấy rằng đây là điều mà mỗi GV, SV có thể làm được ngay trước khi có được những tác động từ chính sách, cải cách ở tầm vĩ mô.
Để làm được điều này trước hết chúng ta nên xác định lại sản phẩm của quá trình đào tạo đại học là gì?
Lâu nay chúng ta hay gọi chung chung rằng SV ra trường là sản phẩm của trường đại học. Tôi không bàn luận cách gọi đó đúng hay sai. Tuy nhiên, khi chúng ta cho rằng SV là sản phẩm của quá trình đào tạo thì vai trò này có tính thụ động. Khi đó quá trình đào tạo có thể nhìn nhận như thế này: SV sẽ được đưa vào một cái lò (là trường ĐH), sau đó được nhào nặn theo cách của người điều khiển (ví dụ GV), và cuối cùng là các sản phẩm ra lò đều giống nhau, cùng một kiểu mẫu đã được xác định trước.
Cách gọi này phù hợp với cách dạy-học lâu nay của chúng ta, nó bắt nguồn từ giáo dục phổ thông và rất khó để thay đổi khi SV vào trường đại học. Chúng ta xem thầy giáo là trung tâm, là người truyền đạt kiến thức và SV là người nhận kiến thức một cách thụ động. Với cách dạy-học này thì việc đánh giá chủ yếu là học cái gì thi cái ấy. Vì SV không được khuyến khích, chỉ dẫn hay tạo cơ hội để tự học hỏi thêm những kiến thức khác, phần đóng góp hay sáng tạo của SV không được đánh giá cao. Do đó, SV không có nhiều động lực trong học tập, và động lực quan trọng nhất có chăng cũng chỉ là điểm số. Lâu dần như vậy phần lớn SV sẽ trở nên thụ động, mất dần ý chí học tập, thậm chí là sợ học! Cuối cùng, SV sẽ quên và đánh mất vai trò tự chủ của mình trong học tập và xa hơn nữa là trong việc định hướng tương lai của chính mình.
Một hệ quả dễ thấy của cách dạy-học này là: vì kiến thức của GV có giới hạn, lại rất khó áp dụng trong môi trường công việc thực tế, nên dù SV vẫn đảm bảo điểm số nhưng không thể tham gia ngay vào công việc thực tế, vì chỉ biết những gì GV dạy. Nói nôm na thế này, nếu cho rằng nhiệm vụ của SV chỉ là nhận, sau đó “trả lại” một phần những gì GV đưa cho, và xong. Như vậy, hà cớ gì SV phải tìm tòi, sáng tạo thêm những cái khác? Trong khi những cái đó sẽ không được ghi nhận, hoặc không biết rõ nó sẽ có ích lợi như thế nào! Theo tôi, đây cũng là nguyên nhân của cái gọi là “đào tạo không đáp ứng nhu cầu xã hội” mà chúng ta vẫn nghe rất nhiều trong thời gian qua.
Theo tôi, cách nhìn có phần hời hợt này có tác động tiêu cực đến quá trình đào tạo và thực tế đã cho ta thấy điều đó. Chúng ta có thể nhìn cụ thể hơn: sản phẩm của quá trình đào tạo phải là những kiến thức, kỹ năng mà sinh viên tích lũy được trong quá trình học, và nó có giá trị trong quá trình hoàn thiện, phát triển bản thân kể cả sau khi rời giảng đường. Với cách nhìn này, SV phải là người chủ động để có được sản phẩm của quá trình đào tạo.
Vậy với cách nhìn này thì sinh viên được ban phát hay đi mua sản phẩm của đào tạo đại học?
Phải khẳng định một điều là không phải ban phát, vì đơn giản SV phải trả tiền cho việc học của mình.
Vậy SV là khách hàng đi mua kiến thức, kỹ năng?
Dưới góc độ thị trường, SV là khách hàng có vẻ phù hợp. Nhưng chúng ta nên nhớ rằng kiến thức, kỹ năng nó không giống như các loại hàng hóa thông thường khác, SV không thể ngồi im để GV nhồi nhét kiến thức vào đầu mình, giống như cách chúng ta đi mua xăng, thông thường chỉ cần ngồi đợi để người khác bơm xăng vào bình.
Một điều quan trọng là nếu xem SV là khách hàng thông thường thì trách nhiệm nâng cao chất lượng đào tạo sẽ bị dồn hết về phía nhà trường mà quên đi vai trò quyết định của SV. Trong khi đó GV là người bán hàng thì cốt làm sao để làm vừa lòng khách hàng nhất với những sản phẩm đơn giản, gọn nhẹ, nhưng được bao bọc bằng những chiếc hộp bắt mắt – điểm số.
Hơn nữa, nếu SV không sử dụng được, hay sử dụng không hiệu quả cái mà SV mua (kiến thức, kỹ năng), thì hình ảnh, uy tín của nhà cung cấp là trường đại học lại bị ảnh hưởng tiêu cực. Khi đó SV lại được xem như là một thành phần gắn liền với trường đại học. Nói cách khác, SV phải có vai trò vượt xa một khách hàng thông thường. Có như vậy SV mới có trách nhiệm với việc tiếp thu và sử dụng những kiến thức, kỹ năng của mình trong tương lai, nhằm phát triển bản thân và góp phần nâng cao hình ảnh, uy tín của nhà trường.
Vậy vai trò của SV trong đào tạo đại học là gì?
Với những phân tích như trên, ta thấy SV phải là một tác nhân chủ động trong quá trình tiếp thu, tạo ra những kiến thức, kỹ năng cho chính bản thân mình. Bởi vì nếu SV không nhận, thì GV cũng sẽ thất bại trong việc truyền đạt kiến thức. Như vậy, quá trình dạy-học không chỉ quyết định bởi cách “truyền” của GV mà còn phụ thuộc vào cách “nhận”, cách “tạo” kiến thức của SV.
Cách dạy-học phù hợp hơn cho đào tạo đại học với vai trò chủ động của SV.
SV là yếu tố quyết định, GV đóng vai trò là người định hướng, tạo động lực, điều kiện cho SV phát huy tính tự chủ, sáng tạo để thu được những kiến thức, kỹ năng cần thiết cho quá trình phát triển lâu dài của bản thân. Chúng ta cũng từng nghe, từng hiểu về cách dạy-học này. Nhưng, áp dụng, thực thi nó lại là một vấn đề khác, nó khó khăn, phức tạp hơn nhiều, vì cơ chế, vì điều kiện của môi trường giảng dạy, học tập, v.v. Trong đó, theo tôi có một lý do làm trì trệ việc thay đổi cách dạy-học đó là việc nhận thức chưa rõ ràng của GV và SV về vai trò của SV trong trường đại học.
Việc xác định vị thế chủ động của SV có tác dụng gì?
Đối với GV, nên thay đổi phương pháp, nội dung giảng dạy, cách đánh giá nhằm tạo điều kiện cho SV phát huy vai trò, trách nhiệm của mình trong quá trình học. Đặc biệt là vai trò định hướng, tạo động lực cho SV trong giảng dạy.
Đối với SV, hiểu rõ vai trò, của mình mà biết chủ động, sáng tạo, tự xác định động lực cho bản thân trong học tập và có trách nhiệm với quá trình dạy-học. Đặc biệt là vai trò phản biện, đóng góp trong quá trình đào tạo.
Để thay đổi cách dạy-học, tôi nghĩ SV đóng vai trò quyết định. Tuy nhiên, SV phải đươc hướng dẫn, định hướng, đặc biệt là SV năm nhất. Chương trình đào tạo nên có những học phần đặc thù để SV tiếp cận, thích nghi với cách học mới. Tuy nhiên, theo tôi cái quan trọng nhất vẫn là phải thể hiện qua cách dạy-học trong từng môn học, SV và GV sẽ tích lũy kỹ năng, kinh nghiệm dần dần chứ không thể gói gọn trong một môn học kỹ năng.
Cuối cùng, thay cho những gì tôi muốn nói trong bài viết này, tôi xin chia sẻ hai điều mà tôi tiếp thu được và rất tâm đắc. Thứ nhất, mục tiêu của giáo dục là giáo dục con người biết cách tự giáo dục mình. Thứ hai, bạn có thể học để trở thành một người học tốt.
Nguyễn Trùng Lập.
